Upacara Sesaji ing Karaton Surakarta (4)

26 April, 2006

Saben 17 Sura, karaton nganakake sesaji dhukutan kanggo mengeti adeging negari dalem Karaton Surakarta Hadiningrat, mapan ana Bangsal Maligi. Ing adicara iki kawaosake dedongengan dumadine Karaton Surakarta kang kapethik saka pupuh-pupuh tembang Dhandhanggula ing Serat Pindhah Negari.

Wosing cita nyejarahake sawise Plered binedhah Trunajaya lan Sultan Amangkurat seda ana Tegalwangi, dening putrane sawargi, Amangkurat Amral, karaton dipindhah menyang Kartawani (Kartasura). Lestari nurunake nata papat, Kartawani wekasane uga nyusul ambruk nalika pecah geger Pacinan. Dening Sinuhun PB II karaton nuli kapindhah menyang Dhusun Sala sing sabanjure katelah Karaton Surakarta Hadiningrat. Boyong kedhaton katindakake tanggal 17 Sura taun Jawa 1670.

Sesaji dhukutan arupa sepasang bekakak, sega liwet, sega golong, ayam goreng apadene panggang, bandeng, jenang abang, putih, lan biru, ketan patang warna (abang, ijo, biru, putih). Dipepaki jajan pasar wujud tela, pis pohung, srabi, apem, enthik (ginawe saka lompong), pohung kathok (digodhog tanpa dionceki kulite), jeruk, kates, pisang, sarta sawo. Kajaba saka kuwi uga diadani barikan kanggo tulak balak.

Nonton tatarakite, sesaji dhukutan kang samengko dilestarekake kena diarani wis ngalami owah-owahan. Awit, sadurunge diujubake nganggo donga manut agama Islam minangka penutup, luwih dhisik diwaosake donga-donga agama liyane, yakuwi Kristen, Hindu, lan Budha. Minangka rerangkene sesaji, biyasane ing dina-dina candhake diananake labuhan ana Samodra Kidul sarta Gunung Lawu.

WILUJENGAN GANTI ASMA

Nalika ana putra utawa putrining nata sing nembe lair adate dianakake upacara kanggo paring jeneng. Semono uga nalika ganti asma. Apa maneh yen sing ganti sesebutan pangeranpati sawise kajumenengake nata dadi Sinuhun Pakoe Boewono, wilujengane kaanakake kanthi semuwa manut pranatan sing wis lumaku.

Sawatara dina lebar dikepyakake jumeneng nata, Karaton Surakarta tan lali ngleksanani wilujengan ngapem (gawe apem) kagem KGPH Hangabehi sing sateruse ganti asma jeluluk Sampeyandalem Ingkang Sinuhun Kanjeng Susuhunan (SISKS) Pakoe Boewono (PB) XIII, populer karan Sinuhun Behi. Slametan dikantheni sesaji katindakake wiwit ngebluk jladren kang ditindakake dening para rayi dalem. Apem sing digawe banjur disunduki kaya sate. Apem ing bageyan paling dhuwur kagawe rada gedhe. Dadi, wujude memper payung. Dawane ngancik sadedege Sinuhun Behi. Yen dietung cacahe luwih saka 500 apem. Iki mujudake pralambang yen nata mono kadidene payung agung, kudu bisa ngayomi, ngesuhi sarta ngayemi.

NGISIS RINGGIT

Ngisis ringgit utawa wayang kulit sejatine ora kalebu upacara ritual. Nanging kepriyea wae sing jenenge ngrumat pusaka ngono tetep ana pakeme sarta sarat-saranane dhewe. Kajaba wektune wis ditetepake, abdidalem sing kajibah ngayahi uga mligi.

Pusaka dalem ringgit ing Karaton Surakarta iku akeh cacahe. Antara liya kang kalebu baku yakuwi wayang kulit purwa Kyai Pramukanya komplit sakothak yasane sawarga PB II nalika isih ngedhaton ing Kartasura. Kyai Mangu, Kyai Kanyut, lan Kyai Pramukanya Kadipaten tilarane PB III. Dene PB IV yasa ringgit Kyai Jimat sarta Kyai Kadung. Wayang sing sinebut pungkasan iki nedhak Kyai Kanyut kanthi ukuran luwih gedhe watara limang sentimeter. Engga seprene Kyai Kadung kabiji minangka ringgit kang paling becik kualitas sunggingane, bedhahan, lan pola warnane.

Wayang-wayang pusaka mau saben sepasar diwetokake saka gedhong panyimpene saperlu diisis ing Sasana Handrawina dimen ora kepangan jamur.

JAMASAN KANJENG NYAI SETOMI

Kanjeng Nyai Setomi kalebu pusaka sing diaji-aji karaton. Wujude mriyem. Gedhe lan cilike ora akeh kang weruh. Aja maneh warga umum, kadang sentana dhewe wae durung karuan pirsa. Mapane ana ing gedhong pusaka ing jero karaton. Nanging disimpen ing Bangsal Witana, Sitihinggil, katutup kanca santen rinenggan langse mori putih.

Jamasan katindakake setaun sepisan sawatara dina sadurunge Garebeg Besar. Abdidalem sing njamasi ora mung kalung samir. Luwih saka iku kudu nganggo sumping gajahngoling. Awit wis disumpah dening karaton, ora ana siji wae ing antarane abdidalem mau kang kumawani kojah mungguh kepriye wujud sarta ukurane mriyem kasebut.

Ana panduga mriyem iki mujudake salah siji saka sepasang mriyem gaweyane Portugis kang dipisungsungake marang Pangeran Jayakarta nalika jaman Demak. Nalika Sultan Agung jumeneng nata, mriyem sepasang kasebut kapundhut menyang Mataram, diseleh ana kiwa lan tengene Kori Brajanala, sing sabanjure katelah Kanjeng Kyai Setama lan Kanjeng Nyai Setomi.

Sateruse Kanjeng Kyai Setama diulihake menyang Kutha Inten ing Jakarta lawas, awit ujaring gotek, kerep mrimpeni. Mriyem iki samengko disimpen ana Museum Pusat, lan populer disebut Si Jagur. Dene Kanjeng Nyai Setomi tetep ana Mataram, lan tumekane seprene diwaris Karaton Surakarta.

Nitik saka jenenge, Setama lan Setomi kuwi mriyem gaweyan pabrik Santo Thomas utawa Saint Thome, tlatah kolonine Bangsa Portugis ing India kang saiki disebut Madras. Kabeh mriyem asil produksine pabrik iki racak tinengeran cap tulisan Saint Thome. Ilat Jawa ngucapake dadi Setomi.

Versi dongeng ngandhakake Setama lan Setomi kuwi mriyem pujan. Ing sawijining wengi kacarita sang nata ing Pajajaran nyumpena entuk pusaka sekti gegamane dewa. Awit mung dhapur ngimpi, nalika nglilir pusaka mau melu musna. Cuwa penggalihe sang nata. Mula, nuli ngutus patih nglari gegaman pamunah satru sekti mau.

Jibeg tan ngreti kudu nggoleki menyang ngendi, Ki Patih bebarengan lan garwa wekasane samadi kekancing lawang ana daleme. Kacarita sawatara candra candhake nata Pajajaran ngutus abdidalem nimbali Ki Patih saperlu didangu anggone ngayahi gawe. Kepatihan tinemu sepi. Utusan banjur mbukak kori kamar, katon ana mriyem sajodho malihane Ki sarta Nyai Patih. Mriyem sepasang kuwi sing sabanjure karan Kanjeng Kyai Setama lan Kanjeng Nyai Setomi.

Ature: KP Edi Wirabumi SH MM CD

http://jayabaya.wordpress.com